De kwestie rond Ulrich Seidls ‘Sparta’: machtmisbruik of poging tot cancelen?

Ulrich Seidl versus Der Spiegel lijkt voorlopig geëindigd in een gelijkspel. Afgelopen september blies het belangrijke filmfestival van Toronto de wereldpremière van speelfilm Sparta van de Oostenrijkse cineast op de valreep af. Aanleiding was een schrille reportage in het Duitse weekblad Der Spiegel, die Seidl betichtte van machtsmisbruik op de filmset. Ouders van Roemeense dorpsjongens die in de film figureren zouden niet hebben geweten van de pedofiele context. Seidl zou de jongens van 9 tot 16 jaar hebben overvallen met scènes vol geweld, alcohol en naaktheid. De regisseur moest met Sparta uitwijken naar het kleinere filmfestival van San Sebastian, dat eerder Woody Allen een vrijhaven bood. In Oostenrijk nam het blad Profil het voor Seidl op: hij zou slachtoffer zijn van een canceloperatie. Dat is niet gelukt: Sparta draait overal gewoon in bioscopen.

‘Omstreden’ is al heel lang een eretitel voor Ulrich Seidl, maar schuivende normen voor een ‘veilige filmset’ lijken de 70-jarige regisseur ditmaal serieus parten te spelen. Hoe ver mag je gaan om een authentieke respons te ontlokken aan onervaren acteurs die emoties nog niet goed kunnen spelen, dus in zekere mate moeten beleven?

Sinds de jaren vijftig is authenticiteit onder invloed van methodacting en cinéma vérité van groot belang. Acteurs wilden echte emoties aanboren, regisseurs hielpen ze soms via emotionele manipulatie een handje om in de juiste ‘headspace’ te komen: droef, boos, blij, onzeker. Lijden voor de kunst: dat moet ook volgens Ulrich Seidl soms. Acteur Michael Thomas – die schlagerzanger Richie Bravo speelt in Seidls film Rimini – vertelde onlangs in Rotterdam dat de regisseur hem tijdens de opnames op een gure winterdag wilde verbieden een trui aan te trekken. „Hij zag mij die dag liever huiverend en miserabel.”

Bij amateurs en kinderen moet je vaak nog een stap verder gaan voor een authentieke performance. De Britse regisseur Ken Loach vertelde mij in 2014 hoe hij bij zijn meesterwerk Kes in 1968 de 14-jarige debutant Dai Bradley aan het huilen kreeg: hij maakte hem wijs dat hij een torenvalk waaraan de jongen verknocht was geraakt de nek had omgedraaid. Loach zag daar nog steeds geen kwaad in: een grote jongen moet tegen een stootje kunnen.

Veilige filmset

De val van Harvey Weinstein richtte in 2017 de schijnwerpers op wangedrag op en rond de filmset. In eerste instantie seksueel wangedrag, maar manipulatie en machtsmisbruik liggen ook steeds gevoeliger. Loach zou er nu vermoedelijk niet meer mee wegkomen.

Lees ook het interview met Ulrich Seidl over ‘Rimini’ en zijn ‘methode-Seidl’: ‘Coach bij seksscènes? Dat heeft op mijn sets geen enkele zin’

Een oude regisseur ziet dat al snel als overgevoeligheid. Zo liet Ulrich Seidl NRC in september in een interview over Rimini weten weinig te zien in een ‘intimiteitscoördinator’, een nieuwe baan die de #MeToo-beweging in het leven riep. Zo’n intimiteitscoördinator neemt de choreografie van seksscènes vooraf in detail door, alsof het stuntwerk is. Op zijn filmset was dat volgens Seidl overbodig; hij bouwt zelf maandenlang aan een vertrouwensband met zijn acteurs.

Rimini gaat over de oudere broer van pedofiel Ewald uit Sparta, schlagerzanger Richie Bravo, die in badplaats Rimini optreedt voor pensionado’s en ze tegen betaling ook seksueel verwent. Die oudemensenseks oogt onwennig en knullig, met stuurse blikken, vunzige praatjes en nerveuze grapjes. Seidl legde op het IFFR in Rotterdam uit hoe hij te werk ging. Vooraf besprak hij met beide acteurs apart wat hij van ze verwachtte in bed, onderling mochten ze het daar beslist niet over hebben. Gevolg is een zekere verwarring en ongemak die authentieker oogt dan een strak gerepeteerde seksscène. Dat wordt al snel softporno, seksuele acrobatiek. Een veilige filmset heeft ook nadelen.

Sparta volgt het waargebeurde verhaal van de Duitser Markus Roth, die zich tussen 2001 en 2009 ophield in de streek waar Seidl zijn film opnam. Roth opende een gratis karateschool, hield zijn handen thuis, maar deelde acht jaar stiekem opgenomen beelden van ravottende, douchende en naakte pupillen met een wereldwijd pedofiel netwerk, tot twee vaders hem betrapten.

Sparta is wat theatraler. De met zijn pedofilie worstelende Ewald, een Duitse elektrotechnicus, is een triester figuur dan de gladde Roth. Hij opent een gratis judoschool die uitgroeit tot een soort vesting waar de dorpsjeugd zich in klassieke Griekse uitdossing uitleeft in worstelen en gladiatorenspelen. Net als Roth gluurt en filmt Ewald zonder te handelen. Wat zich ook in zijn hoofd afspeelt, hij is een liefdevollere vaderfiguur dan de meppende dronkenlappen uit het dorp.

Dat is een brisante gedachte; de vraag is of Seidl over de schreef ging tijdens de opnames van Sparta in Baba Novac, zoals Der Spiegel beweert. In dat dorp nam hij in de winter van 2018/2019 en de zomer van 2019 zijn film op met acteur Georg Friedrich en negen lokale jongens, van wie zeven minderjarig – een advertentie vroeg om ‘atletische types’. Ze kregen 50 tot 60 euro per draaidag, niet slecht voor een streek waar 400 euro een maandloon is.

Volgens Der Spiegel walste Seidl over zijn acteurs heen. Ouders zouden niet hebben geweten van de pedofiele context en werden van de set geweerd. Een figurant die zei agressief te worden van drank, werd van bier en schnapps voorzien voor een scène met kinderen. De kritiek spitste zich toe op een scène met Ewalds favoriete jongen, ‘Octavianus’. Seidl zou hebben geweten dat hij met zijn moeder onlangs een gewelddadige, alcoholistische vader was ontvlucht. In de scène betast een schijnbaar dronken amateur die zijn vader speelt hem en dringt hem een borrel op – het glas bevat water. ‘Octavianus’ huilde echt en moest achteraf overgeven. Überhaupt was het zelden duidelijk wanneer Seidls camera draaide of niet, aldus Der Spiegel.

Groteske verdraaiing

In een verklaring verwierp Seidl het artikel als „een groteske verdraaiing”. Hij zou de regels voor kindacteurs hebben gerespecteerd, ouders waren op de hoogte van de teneur van zijn film. De jongens hadden de opnames ervaren als een betaalde vakantie, de sfeer was jolig. Soms overviel hij ze inderdaad, anders was hun acteren ‘niet authentiek’ geweest. Zijn enige blunder was dat hij na de opnames drie jaar lang niks meer van zich had laten horen in het dorp, aldus Seidl. Na het artikel in Der Spiegel spoedde hij zich alsnog naar Roemenië om plooien glad te strijken.

Dat Der Spiegel een artikel publiceerde zonder de film te zien maakte de casus niet sterker; de Roemeense politie pleitte Seidl in februari 2022 vrij van kindermishandeling in een rapport waarvoor zes van zijn kindacteurs zijn ondervraagd. Volgens het kamp-Seidl is het verhaal ingestoken door het feministische vrouwenfilmnetwerk FC Gloria , dat op zijn scalp uit was. Gezien geciteerde appjes had Der Spiegel zich gebaseerd op bronnen binnen zijn crew.

Ulrich Seidl, de gesel van de westerse cultuur en Oostenrijk in het bijzonder, timmert vooral sinds Import/Export (2007) en zijn Paradies-trilogie in 2012 aan de weg. Zijn antihelden bewonen de rafelranden van Europa of interieurs vol troosteloze kitch. Seidl veegt de vloer aan met kleinburgerlijke smaak en fatsoen: dat zijn slechts dekmantels voor duistere driften en verlangens. Zijn wereld is er een van uitbuiting, emotionele leegte, terloops racisme, seksuele afwijkingen. Waarbij hij blijkens zijn verklaring over Sparta „altijd empathie eist voor hen die worden mishandeld, terzijde geschoven of vogelvrij verklaard”.

Anderen zien er een freakshow in: morbide exploitatie van lelijkheid. Seidls werk balanceert bevreemdend tussen rauwheid en extreme stilering; hij mengt professionals met amateurs en ziet een script als een „draaiboek voor improvisatie”. Op zijn set oogt hij rustig maar streng, acteurs schuift hij als pionnen door nauwgezet ontworpen kaders. Hij schrijft daarbij „nooit iemand te dwingen iets te doen wat hij niet wil”, maar wat is vrije wil? In Rimini werkte hij met oudere acteurs die wisten wie hij was en waarvoor zij tekenden. In Sparta betrof het armlastige, minderjarige jongens. Zijn zij zich echt bewust van de consequenties?

Generatiestrijd

Seidl zelf ziet de ophef in een andere context. Hij zou mensen irriteren die cinema met een eenduidige morele boodschap wensen. „Ik ben mij ervan bewust dat mijn artistieke visie […] in schril contrast staat met de huidige tijdgeest, die een contextloos ‘of-of’ eist terwijl een ‘zowel-als ook’ de menselijke ervaring veel beter beschrijft”, schrijft hij.

https://www.youtube.com/watch?v=1z4a-h7Hv3c Lees hier de recensie van ‘Sparta’/‘Böse Spiele’

Het blad Die Welt lijkt hem bij te vallen door een generatiestrijd te vermoeden: boomers versus millennials. Jonge filmmakers zouden – ook met het oog op filmsubsidies – genoeg hebben van de ‘heilige monsters’ van de Oostenrijkse cinema – Ulrich Seidl, Michael Haneke – en van hun zwartgallige wereldbeeld. In dat kader viel schrijver Michael Köhlmeier – een boomer – na de première van Sparta op het Weense filmfestival Viennale Seidl bij: omdat hij „ons als idioten afbeeldt, wat pijn doet” en kijkers „de heilige catharsis misgunt” zouden „nieuwe Jacobijnen”, die nobele helden, herkenbare schurken en een opbouwende boodschap wensen, Seidl een kopje kleiner willen maken.

Was dat de opzet? Je vermoedt dat leden van zijn crew vonden dat Seidl soms te ver ging bij Sparta, maar de incidenten lijken ook opgeblazen. Hoe dan ook raakt zijn etymologische blik op de mens uit de mode, als die al ooit in de mode was. Zo brandde de jury op de Berlinale zijn handen in 2022 niet aan Rimini, door de filmpers vrijwel unaniem gezien als de markantste film in een zeer matige competitie. Rimini viel buiten de prijzen.